Li gor lêkolîneke zanyaran pirtikên plastîkan di gunik an jî bi navekê dî hêlikên mirovan de hene. Lêkolîneke piçûk a nû diyar kir ku gunikên mirovan ji gunikên heywanan û plasentaya mirovan sê qat zêdetir pirtikên mîkroplastîk û nanoplastîk dihewînin. Her weha lêkolîneke din destnîşan kir ku mîkro û nanoplastîk dikarin di hucreyan de bibin sedema stresa oksîdatîf, zirara tevnvîsê û iltîhaba di şaneyan de. Lê belê lêkolînên heywanan nîşan dane ku pirtikên weha dikarin rêjeya dil biguhezînin û fonksiyona dilî asteng bikin.
Toksikolog Matthew Campen, hevnivîskarê lêkolînê ku di 15ê Gulanê de di kovara Toxicological Sciences de hate weşandin, got “Ev plastîk bi gelemperî nanopîvan in, bi gelemperî ji dirêjahiya nîv mîkron kêmtir û belkî di navbera 20 û 200 nanometreyan de fireh in.” Campen, profesorek zanistên dermansaziyê li Zanîngeha New Mexico li Albuquerque dibêje; “Ew mîna pirtikên şkestî yên piçûk ên plastîk ên pir kevn xuya dikin.”
Pispor dibêjin ku pirtikên weha piçûk dikarin şaneyên takekesî û tevnên organên sereke dagir bikin, pêvajoyên hucreyî têk bibin û bi potansiyel kîmyewî yên endokrîn astengker ên wekî bisphenols, phthalates, retardantên agir, maddeyên per- û polyfluoroalkyl, an PFAS kom bikin.
Encamên Vê Yekê Çi ne?
Li gorî Komeleya Endokrîn, astengkerên endokrîn di pergala hilberîna mirovan de destwerdanê dikin, ku dibin sedema xirabiyên genîtal û hilberîneriyê û her weha dibin sedema stewirbûnê û kêmbûna jimareya spermê di jinan de. Malpera komeleyê destnîşan kir ku di rastiya xwe de li hin deverên cîhanê, Dewletên Yekbûyî jî di nav de, hejmara spermê di 50 salên dawî de herî kêm %50 kêm bûye.
Campen got, “Ev rewşeke berbiçav e. Em ji nû fam dikin ka çi qas plastîk di laşê me de heye. Pêdiviya me bi lêkolînên zêdetir li ser vê mijarê heye ku em rola mîkroplastîk di sedema bêberbûn, kansera testîkal û penceşêrên din de piştrast bikin an înkar bikin.”
Hewceyî bi Hişyarbûnê Heye
Lêkolîna nû 23 gunikên parastî ceriband ku ji cendekên ku di navbera 16 û 88 salî de mirine. Dûv re asta 12 celebên plastîk ên di wan gunikan de bi plastîkên ku di 47 gunikên kûçikan de hatine dîtin dan ber hev. Campen got, “Pirtikên mîkroplastîk û creyên plastîk ên di gunikên mirovan de sê qat ji yên kûçikan zêdetir bûn û kûçikan ji kolanan xwarinê dixwin. Ji ber vê yekê ew bi rastî perspektîfê dide me ka em çi têxin laşe xwe.”
Polîetîlen ku yek ji plastîkên herî berfireh ên li cîhanê ye, di her du celeban de celebê polîmerê serdest bû; Li pey vê yekê kîmyewî ya bi gelemperî tê bikaranîn, PVC an klorîdê polîvînîl, ku dikare lêzêdekirinên kîmyewî û metalên giran ên wekî phthalates, kadmium û lîber hebe. Fthalates, ku jê re “li derê kîmyewî” tê gotin, ji ber ku ew pir gelemperî ne, li hilberên xerîdar têne zêdekirin da ku plastîk maqûltir bikin û şkandina wê dijwartir bikin.
Ji Placentasan Bêtir Plastîk
Lekolînvanan her weha encamên gunikan bi astên mîkroplastîk dan ber hev ku di lêkolînek berê de li 62 placentayên mirovî hatine dîtin, organa ku oksîjen û xurdeyan dide fetusê ku di malzarokê de pêş dikeve. Di lêkolîneke sibatê de ku ji hêla Campen ve hatî birêvekirin, lêkolînvanan di hemî nimûneyên placenta yên ku hatine lêkolînkirin de mîkroplastîk di astên 6,5 heta 790 mîkrogramî her gramek tevnvîsê de dîtin.
Lêkolîna herî dawî ne rapora yekem e ku hebûna plastîkê di tevna hilberandinê de eşkere dike. Tîmeke lêkolînerên Pekînê di lêkolînek ku di Hezîrana 2023an de hate kirin de mîkroplastîk di şeş gunikên mirovan û 30 nimûneyên spermê de dîtin. Lêbelê, lêkolînên li ser heywanan destnîşan kirin ku plastîkên piçûk dikarin bandorê li ser hejmartina spermê bikin û beşdarî astengiyên hormonal û yên din ên di organa genîtaliya nêr de bibin.
Di lêkolînên li ser mişkên ducanî de, lêkolîneran kîmyewiyên plastîk di mejî, dil, cerg, gurçik û pişika fetusê ya pêşkeftî de dîtin, 24 demjimêran piştî ku dayika ducanî keriyên plastîk xwarin an hilm da û stand. Lêkolînên din destnîşan kirin ku mîkro û nanoplastîk dikarin di hucreyan de bibin sedema stresa oksîdatîf, zirara tevnvîsê û iltîhaba di şaneyan de. Lê belê lêkolînên heywanan nîşan dane ku pirtikên weha dikarin rêjeya dil biguhezînin û fonksiyona dilî asteng bikin.
Mirov Çawa Dikare Plastîka Kêm Bike ji Jîyana Xwe?
Li gorî daxuyaniya polîtîkaya Akademiya Pediatrîkî ya Amerîkî ya li ser lêzêdekirina xwarinê û tenduristiya zarokan, gavên ku dikarin werin avêtin hene ku ji bo kêmkirina rûbirûbûna phthalates û kîmyewiyên din ên di xwarin û hilberên pakkirina xwarinê. Dr. Leonardo Trasande di hevpeyivîneka xwe ya berê de gotibû, “Ya yekem ew e ku em şopa xwe ya plastîk kêm bikin û heta ji destê me bê bi karanîna polayên zengarnegir û qabên cam bi kar bînin.”
Encûmena Parastinê ya Çavkaniyên Xwezayî, komeke parêzvaniya jîngehê, kêmkirina karanîna plastîkên yekcar pêşniyar dike. Pêşniyarên din jî anîna çenteyên bo firotingehan ên ku ji nû ve têne bikaranîn. Dema hûn cilên xwe bibin cilzuhakerî şûna hûn di poşeta naylon de bînin, di çanteyekê qumaş de bînin malê.
Her weha di çenteyekî qumaşê zincir heyî de veberhênanan bikin û ji paqijkerê hişk bixwazin ku li şûna pelên plastîk ên tenik, kincên we li wê çenteyê vegerîne. Kûpayeke rêwîtiyê bînin qehwexaneya herêmî ji bo hilanîn û tiştên zîv li ofîsê û qedeh û amûrên plastîk kêm bikin. Bi vî rengî gelek rêyên bergirîyê hene.