Ji îdiayên ku derketina ser Heyvê ya derewîn bigire heta ramanên dînî der barê kuştina John Kennedy de, teorîyên pîlangêrîyê û yên ku bi wan bawer dikin li her derê têne dîtin. Gotina peyva “Pîlangêrî”yê an jî bi navekê dî “Komplo” di danûstendina bêserûber de dikare bibe sedem ku mirov xwe ji we dûr bikin.
Lê hinek pîlangêrî rast in. Mînak, skandala Watergate mînakeka baş a pîlangêrîyeka sîyasî ye ku bi rastî qewimîye. Lê belkî ji bo belavbûna teorîyên pîlangêrîya derewîn qet hêsantir nebûye, ji ber ku algorîtmayên medyaya civakî bikarhêneran rê li ber naveroka zêde hestyarî û komploger digirin. Ka em li hin ji van teorîyên pîlangêrîyê yên herî navdar binêrin.
Kes Neçûye Ser Heyvê
Piştî rêwîtîya serkeftî ya Apollo 11 di sala 1969an de, mirovan gav avête ser Heyvê. Di salên 1970an de, teorîyeka pîlangêrîyê ya ecêb derkete holê û îdîa kir ku derketina ser Heyvê qet çênebûye.
Ev teorîya pîlangêrîyê di sala 1976an de di pirtûka “Em Tu carî Neçûn ser Heyvê: Sê Milyar Dolar Swindle ya Amerîkî” û fîlma 1978an a bi navê “Capricorn One” de hate gotin. Di sala 2001an de, Teorîya Komplo: Ma Em li Heyvê daketin? Belgefîlmeka Foxê ya bi navê (Teorîya Komplo: Ma Em Li Heyvê Biketin?) îdia kiribûn ku tevahîya bernameya derketina ser Heyvê ya Apollo sexte bû.
Îdîayên xapandina Heyvê heta îro bi awayên cihê hatine pûçkirin û bi sedan kîlo kevirên Heyvê hene ku ji hêla zanyarên çaralîyê cîhanê ve hatine vekolîn û piştrastkirin ku bi eslê xwe fezayî ne. Ger ne di dema derketina ser Heyvê de be NASA’yê ev kevir ji ku peyda kirin? Her weha çima zanyar ji çar alîyên cîhanê bi dilxwazî beşdarî xapandina Ajansa Fezayê ya Amerîkî bibin?
Teorîya Panbûna Dinyayê
Teorîya pîlangêrîya panbûna Dinyayê yekem car di salên 1950an de derkete holê û di serdema înternetê de ji nû ve hate vejandin. Lê dîsa jî mirovên kevnar dizanibûn ku dinya girover e. Yewnanî, B.Z. Heta di sedsala 3yan de dora Gerstêrkê rast hesab kiribûn jî.
Lê bawermendên panbûna dinyayê nikarin ji asoya xwe wêdetir bibînin: Xeta di navbera Dinyayê û Ezman de rind xuya dike, ew difikirin û hemî delîlên mayî paşguh dikin. Li ser YouTube û di foruman de, kesên Dinyayê pan dihesibînin teorîyên fizîkî yên ecêb çêdikin da ku rave bikin ka tiştên mîna gravîtasyon û girtina Heyvê çawa dikarin bi awayê ku ew bikin kar bikin ger Dinya dîskek pan bûya. Pir kes ji ber bawerîyên xwe yên olî an jî xwestina wan a ku gerdûnê wekî cîhek dilovantir, mirovnavend bibînin, motîve dibin.
Teorîya Înternetê ya Mirî
Teorîya înternetê ya mirî yekem car di sala 2021an de derket holê, dema ku bikarhênerekê li ser foruma Macintosh Cafe ya Agora Road bi sernavê “Teorîya Înternetê yên Mirî: Piranîya Înternetê Sixte ye” mijarek da destpêkirin derkete meydanê. Navnîşana postên li ser forumên nîqaşê yên onlayn ên wekî 4Chan, teorî îdîa kir ku botên nemirovî ji hema hema hemî çalakîyên onlayn û hilberîna naverokê berpirsîyar in.
Di bingehê de, ev têgeh pêşnîyaz dike ku jîrîya çêkirî (AI) û chatbots jixweber postên medya civakî çêdikin ku li ser platformên mîna Facebook û TikTok klîk şirove û ecibandinan qezenc bikin. Ew vê yekê dikin ji ber ku bêtir tevlêbûn tê wateya bêtir dahata reklamê.
Lêbelê, hesabên ku bersivê didin van postên otomatîkî jî wekî bot û ajanên jîrîya çêkirî ne. Bi gotineka din, her tişt di navbera makîneyan de diqewime, mirov ne hewce ne. Di vê mijarê de kûrtir dikolin, hin parêzvanên înternetê yên mirî argûman dikin ku rêxistinên hukûmetê van botan bi kar tînin da ku ramanên mirovan manipul bikin.
Li gorî parêzvanan, înternet li dora 2016 an 2017an bi tevahî mir, lê me ferq nekir. Ji alîyek din ve, di vê teorîya pîlangêrîyê de rastîyeka piçûk heye: Lêkolînên vê dawîyê destnîşan dikin ku bi qasî nîvê seyrûsefera înternetê ji hêla botan ve hatîye çêkirin.
Paul McCartney Mirî ye
Na, Paul McCartney ne mirî ye. Ew hîn jî heya nîveka sala 2024an diçû tûrneyan. Îro hevpeyvînan dike, malpereka wî heye, dem bi dem di çapamenîya tabloyî de derdikeve. Ew ji bo kesekê ku hin teorîyên pîlangêrîye difikirin ku di sala 1966an de mirîye di rewşeka pir baş de ye.
Teorîya komployê ya “Paul McCartney mirî ye” bi vî rengî derket holê: Di 9ê Mijdara 1966an de, Paul McCartney bi endamên din ên Beatles re kete nav nîqaşê, ji stûdyoyê derket û yekser di qezayekê de serê wî hat jê bû. Ji bo veşartina vê yekê, komê kesek dît ku mîna wî dixwuya (û heman stran digot!).
Avêtina Kîmyewîyê
Dema ku balefir li hewa, ew li dû xwe şopên dirêj ên kondensasyona buhara avê, ango “şopên kondensatê” dihêlin. Ev şopên mîna ewrî, zû belav dibin. Lê li gorî hin teorîsyenên pîlangêrîyê, ev şopên berhevkirinê ji armanceka pir xerabtir re xizmetê dikin. Teorîya pîlangêrîyê ya “Chemtrails” ku ji bo tirkî dikare wekî avêtina kîmyewî were wergêrandin, destnîşan dike ku ev şopên kondensasyonê bi rastî tijî madeyên kîmyewî yên xerab in ku ji hêla zanyar û hukûmetan ve di atmosferê de têne berdan. Çima? Hûn sedemê hilbijêrin. Ew dikare şerê bîyolojîkî, kontrolkirina nifûsê, kontrolkirina hişmendîyê, jeoendezyarîyê an hewildanek be ji bo manîpulekirina hewayê.
Zanyarên ku tiştên mîna bandora ewran li ser germahîya gerdûnî dixwînin bi gelemperî ji hêla pîlangerên Chemtrails ve têne tacîzkirin ji ber ku ew difikirin ku ew beşeka pîlangêrîyeka mezin in ku bi dizî kîmyewîyên nenas diberdine nav atmosfere, li gorî David Keith ji Zanîngeha Harvard. Lêkolîneka di sala 2016an de hatî kirinzanistî teorîya Chemtrails red kir û got ku di hawîrdora ku şop lê hatine dîtin de encamên gemarî yên neasayî an nedîyar tunin. Lê wekî ku The Guardian di 2017an de ragihand, pîlangerên rastîn ji van encaman bêpar in.
Kuştina Princess Diana’yê
Di nav çend demjimêran de piştî mirina Princess Diana di tunelekê de li Parîsê di 31ê Tebaxa 1997an de, teorîyên pîlangêrîyê dest pê kirin: Gelo Diana hate kuştin?
Mîna mirina John F. Kennedy, fikreka şaş bû ku mirovekî weha hezkirî û navdar were kuştin. Ev hê bêtir neasayî bû, nemaze ji bo Princess Diana: Qral ji pîrbûn, fêlbazîya sîyasî an xwarinên pir luks dimirin; Ew ji ber şofêrekî serxweş yê asayî namire.
Lêbelê, berevajî gelek teorîyên komployê, mîlyarderek hebû ku piştgirî da vê teorîyê: Mohamed Al-Fayed, bavê Dodi Al-Fayed, ku bi Diana’yê re miribû. El-Fayed îdia kir ku qeza rastî sûîqesteka ku ji alîyê servîsên îstîxbarata Îngilistanê ve li ser daxwaza malbata qral hatîye kirin. Îdîayên El-Fayed di sala 2006an de ji alîyê lêpirsînê ve hatin lêkolînkirin û hate encamdan ku bêbingeh in; Sala paşîn, dema ku li ser mirina Diana hate pirsîn, dozgerî got: “Teorîya pîlangêrîyê ya ku ji hêla Mohamed Al-Fayed ve hatî pêşkêş kirin bi baldarî hate lêkolîn kirin û hate dîtin ku bêbingeh e.” Li gorî The New York Times, di 7ê Avrêl, 2008 de, jûrîyê biryar da ku Diana û Al-Fayed mirin ji ber ku ajokarê wan serxweş bû û paparazzi li pey wan bûn.
Prince Harry jî ji vê teorîya komployê bawer kir. Wî tewra di Çile 2023an de got, ew bawer dike ku dîya wî dibe ku gelek salan” piştî qezayê hîn sax be. Wî di 60 xulekan de ji Anderson Cooper re got, dibe ku dîya wî mirina xwe sexte kiribe û ku ew difikirî ku wê rojekê ji nû ve werin ba hev.
Reklamên Binhişî
Di dema temaşekirina fîlimekê de, ji nişkekê ve dilê we çûye xwarina tiştekê? An jî dema ku li TVyê temaşe dikir ji nişkekê ve xwestekek bêserûber hîs kir ku hûn otomobîleka nû bikirin? Ger wesa be, dibe ku hûn bibin qurbanê reklama pîlangêrîyê ya binhişî!
Alîgirên vê teorîya komploya balkêş Wilson Bryan Key, nivîskarê “Subliminal Seduction” û Vance Packard, nivîskarê “The Hidden Persuaders” hene. Her du nivîskar îdia dikin ku di reklamê de peyamên binavkirî hevpar û zirardar in. Her çend pirtûkan bertekeka gel derdixist û di encamê de bihîstinên FCC’yê derketin jî, pir ji her du pirtûkan bi demê re bêrûmet bûne û hin “lêkolînên” giring ên li ser bandorên reklama binhişî hatine eşkerekirin ku sixte ne.
Kuştina John F. Kennedy
John F. Kennedy di sala 1963an de li Dallasê bi guleyan hate kuştin. Gelo yê ew kuştî Lee Harvey Oswald bi tenê bû? An jî li ser girî ku karwan tê re derbaz dibû, çekdarekê duyemîn hebû?
Ev pirs qadeke berfireh a teorîyên pîlangêrîyê vedikin ku îlhama spekulasyonên bêdawî û bi sedan pirtûk, gotar û fîlim dane. Feyde nekir ku Lee Harvey Oswald tenê du roj piştî kuştinê ji hêla efserên polîs ve li jêrzemîna qereqola polîsan a Dallasê ji hêla zilamekê ku bi mafyayê re têkildar bû hate kuştin. Hemû tişt ecêb bû.
Çûk ne Rast in
Teorîya pîlangêrîyê “Çûk ne rast in” tevgerek bû ku di sala 2017an de ji hêla Peter McIndoe’ê 23 salî ve hatî danîn. Heta hevpeyivînek bi New York Times re di Kanûna 2021an de, McIndoe xwe wekî komploger di medya û platformên onlayn de nîşan da û got ku ew çûk ne rast in lê bi rastî dronên çavdêrîyê bûn ku ji hêla hukûmeta Dewletên Yekbûyî ve hatî hilberandin. Tevgera “Çûk ne rast in” jî xwedî kadroyek mezin bû; McIndoe bi ekîba xwe re protesto organîze kir, bîllboard kirê kir û bi karanîna wesayêtên ku îdîayên wî digirin bala civatan kişand. Li gorî McIndoe, mebesta vê tevgerê ew bû ku “tevlihevkirina gemarîya agahdarîyê ya ku Nifşê Z’yê tê de ye.”
Vê ceribandinê her weha dît ku komplo carinan bi bawerîyê mezin dibin: Medyaya herêmî tevgera “Çûk Ne Rast in” wekî tiştekê ku ciwanan bi rastî jê bawer dikir vegot, di rastîyê de ew henekeka berfireh bû. Organîzator hêvî dikin ku ev henek bi eşkerekirina ka çawa dezenformasyon belav dibe bibe hêzeka kêrhatî. “Erê, me di çar salên dawî de bi qestî dezînformasyon belav dike, lê ew ji bo armancekê ye.”
Teorîya ku di Derzîyên COVID’ê de Çîp Hene û Mirovan Dikujin
“Derzîyên COVID’ê çîpên 5G dihewîne” teorîya pîlangêrîyê bi hêsanî tê tinazkirin, lê teorîyek pîlangêrîyê ya din der barê COVIDê de îhtîmal e ku zirarê bide jîyanê: Hin kesan bawer kir ku dermanên COVID-19’yê nexweşan dikujin.
Ev bû sebeb ku hin kesên bi vê nexweşîyê re dermanên bi bandor red bikin. Ev ji ber pêbawerîya wan li ser çavkanîyên “tenduristîya alternatif” ên onlayn bû; Van çavkanîyan bi gelemperî dermankirinên neîspatkirî (û di pir rewşan de hatine derewîn) difroşin.
Bryan Ardis, yek ji van podkasterên tenduristîyê yên alternatîf ên vîrûs, di heman demê de berdewam dike ku ramanek ecêb pêş ve bixe ku îdia dike ku COVID-19 ne bi vîrûsek lê bi jehra marê ku ji hêla Dêra Katolîk û Navendên Kontrolkirina Nexweşan ve di nav “hin kesan” de tê derzîkirin û pêşîlêgirtin. Nayê zanîn ka Papa an zilamên wî çawa fêhm nekirine ku ew bi dizî li dora jûreyên nivînên mirovan bi sirincek tijî jehra maran diherike li nuqteya ku bi mîlyonan mirov bi COVID-19 vegirtî bûn, lê ew hûrgilîyeka ne giring e. Bê guman, Ardis ji bo dermankirina vê jehra xeyalî bi firotina pêvekên xwe pereyan qezenc dike.