Kurd ne bêbinyad û bêdîrok in, xwedî dîrokeka kevnar in. Roleka sereke di dîroka mirovahîyê de leyîstine. Wekî hemû gelan kurdan jî gelek dewlet ava kirine, serwerî li erdnîgarîyeka ber fireh kirine. Kurdan di şaristanîya mirovahîyê de gelek nirx û amûr ji bo mirovahîyê afirandine. Lê mebesta me cuda ye, em ê dewletên ku kurdan damezirandîn binivîsin. Me ev mijar veqetande du beşan; Beşa ewilî li ser dewletên kurdan ên berî zayînê ye û beşa duyemîn jî li ser dewlet û mîrektîyên kurdan ên piştî zayînê ye. Di vê nivîsê de bi tenê em ê berê xwe bidin dewletên kurdan ên berî zayîne.
Dewletên Kurdan ên Berî Zayînê
Dewletên ku Kurdan berî zayînê avakirîn dewletên mezin in û afirînerên şaristanê ne. Gelek nirx û berhem ji bo mirovahîyê afirandine û hiştine.
Dewleta Gûtîyan a Kurdan
Li vê derê em pênseya navê Gutîyan nakin. Ji berk u di nivîseka xwe de me behsa wê kiribû. Em ê lînka wê danin ji bo xwendinê. (https://www.nuhev.com/pewendiya-di-navbera-naven-guti-kurti-u-kurd-de/ ).
Gûtî ji koma Zagrosê ya herî mezin e. Navberekê welatê sumer û akadîyan zebt kirîne û demek dîrêj di bin serwerîya wan de mane. Qralê Akadîyan yê navdar Naram –Sîn li hemberî leşkerê Gûtîyan têk çûye. Desthilatdarî û dewleta wî ji dest standîye. Ferwedarên herî bihêz ên Lagaşê bîat bi wan anîne.
Prof Speiser wiha dibêje: “Li gorî lihevçûnên navan divê di dewra dewletên herî qedîm de unsûrên Gûtî daxilê Sumerê bûbûn û piştî bidestxistina nifûzeka zêde, welatê akadan jî zebt kiribin, pêşveçûn û geşbûna Lagaşê di bin îdareya Gudî (Gudea) de (2500 bz), ku îhtîmaleka zêde tesadif e dewra dewleta Gûtî kirîye, ne esereka tesadifî ye (Qewmên Mezopotamyayê, r.99.)
Li Zagrosê, herêma herî mezin di destê wan de bûye û xwedî dewleteka serbixwe jî bûye. Gûtî di sedsala 23an de berî zayînê ji alîye rojhilatê Zagrosê ve hatin welatê sumer û akadan standin, bûn serwerên xaka wan. Serwerîya Gutîyan nêzî sedsalan zêde domandîye. Li gorî çavkanîyên babîlan ên herî dêrîn herêma navbira çemê Dîjleyê û çîyayên Zagrosê welatê Gûtîyan e. Çavkanîyên ku berî zayînê 3000 salan berê Gûtî li herêma Firata Navîn jî jîyane nişan didin. Qralê wan ê navdar Annatum e, ku bi elamîyan re şer kirîye û eynî wextî qralê Lagaşê ye.
Piştî ku Dewleta Gûtî ji alîye Utu – Heqalê qralê urukê ve ji holê tê rakirin, eşîreta Gutîyan vegerîya welatê xwe yê qedîm, an ku çîyayên Zagrosê. Gava eşîra Kasayîyan ajotin ser Babîlê, Gûtîyan alikarî dayê. Gûtî têkilî nav Lûlûyan bûn û bûn beşek ji welatê Lûlû. Delîlê vê jî bûyîna Çîyayê Nîsîr di welatê her du qewman de û bûyîna bajarekî Gûtî di Zamyayê de ye. (Dîroka Kurd û Kurdistanê , Mihemed Emin Zekî Beg r: 77)
Navnîşa Qralên Gûtîyan
Annaatum
Lugal Gutî
Halman Annubînînî
Patesî Gutî
Gutî Şarlak
Qralê Gutîyan ê dawî Tîrîgan e û li hember qralê urukî Utu – Heqale yê sumerî di şer de şikestî ye.
Dewlat Kurdan LûLû an jî LûLûbûm
Ev gelê Lûlûyan gelê Zagrosê yê herî kevnar e û wekî Lûlûyan tên binavkirin. Di çavkanîyên Akadî û Sumerî de navê wan pir li gel Gûtî, Kasayîyan û Hurîyan derbaz dibe. Ev qewmê hanê li herêma Zehawê, Şarezorê û Silêmanîyê hatine dîtin. Dîroka hatina wan bo vî welatî nehatîye zanîn. Têkelî nav qewmê Gûtîyan bûne. Ev e hemû ji gelên Zagros û bakûrê Mezopotamyayê ne û ji eynî eşîretê ne. Welatê Lûlûyan yê ewilî Silêmanîye û li herêma Şarezorê, Zehawê jîyane. Paştextê wan dikeve rojavayê Helepçeya îro, navê paştextê wan Arakdî ye.
Ev qewmê han, li herêma Silêmanîya îro jîyane. Sînorên wan her çend ne kifş bin jî di lewheyeka li Zehawê hatîne dîtin ku aîdê Ennu – Banînê qralê Lûlû û Gûtî ye û di sedsala 8an a berî zayînî de hatîye nivîsîn, dibêje herêma Halmanê, ku welatê Hîlwanê yê dewra Îslamîyetê û herêma Zehawê ya niha, ew ji di destê Lûlûyan de bûye. Dr. Speiser, mimkun e hinek hukumdarên asûrî yên sedsalên 19 û 18an ên berîya zayînî jî ji qewmê Lûlûyî bûne û muhtemel e ku şaxeka wan ji li Sûrîyeyê jîyabe. Di dema Sargonê qralê akadî de, Lasîrab hukumdarê Lûlûyî bûye (Diroka Qedîm a Rojhilata Nêzîk, r.186).
Tebek li gelîyê Gawirê hatîye dîtin aîdê qralê akadî Naramsîn e, leşkerê akadî di bin fermandarîya wî de welatê Lûlûyan dagirker dikin. Eynî di dewra Naramsînî de bûye ku li hember gûtîyan têk çûye, dewleta Akadî hilweşandîye û bi saya serê vê serkeftînê xaka Lûlûyan rizgar bûye. Piştî dewra Naramsîn hatîye girtin qed qala Lûlûyan nehatîye kirin û li gel Gutî, Kasayîyan û Subarîyan hatîye kirin. Piştî du hezar salan di lehweyên qralê asûrî Tiglathpileser, Adad – Nîrarî û Tukultî – Nînorta de qala şerê bi lûlûyan re hatîye kirin dikin. Asûrnaspalê duduyan 884-880 berîya zayînê çar caran leşker ajotin ser axa Lûlûyan, di sefera yekemîn de welatê vî qewmê han di bin serwerîya ferwerdarê Babîlê Nuradad bûye. Lê Lûlû xwedîyê serbixwetîya hindurî bûye. Leşkerê asûrî, ji Gelîyê Bazîyan, ku wê çaxê jê re Babîl digotin, daxilê welatê Lûlû bûye. Ev gelîyê han bi dîwarek saxlem hatibû girtin û li pişt wê jî Keleya Uzî hebû, leşkerê asûrî, bi rêya çîyê re li pişt gelî ketin, ew girtin û pişt re bajarên Babîtê, Daxarê , Barayê, Kakirê û bîst bajarên din zebt kirin. Zimrî merkeza Lûlû bû, dagîr kirin. Qralê Lûlû ku navê wî Amîxa (Amikha) bû, derket çîyayî û li gor sr. A.T. Olmstead bi hinek giregir û leşkeran re xwe di wilayeta Nîsîrê (Kinya, Premegrun) de qayîm kir; leşkerê asûrî, ku di bin fermandarîya postnişîn Salmanaser de bûye, hatîye ser wan û ceribandina êrîşa yekê bi ser neketîye û rêya biserketina êrîşên asûrî hatine girtin; lê wisan dixuyê ku di dawîyê de bi kesên berevanîya xwe dikin re li hev tên (Dîroka Kurd û Kurdistanê, Mihemed Emin Zekî Beg, r.73).
Bi kurtî Lûlû heta demekê dîrêj li gel asûrîyan di nav şerî de mane. Gelek herêm û bajarên Lûlûyan ji alîye qralê asurî Salmannaserê duduyan ve hatine şewitandin û wêrankirin. Di sala 829ê berîya zayînî de, Qralê asûrî herêma Karxîyê wêran kir, salekê piştî vê seferê, welatê Zamwa ketîye deste asûrîyan û bûye cîyekî dewleta Asûrî. Gava dewleta Medan hatî damezirandin û li hember asûrîyan ketine şerî li ser welatê Lûlûyan re derbas dibin, Lûlû alikarîyê didin Medan.
Li gorî hinek dîrokzanan Lûlû di Loristana îro de jîyane. Li başûrê Kurdistanê eşîreteka bi navê Lolan heye û eynî eşîret li Kurdistanê li herêma Çewligê jiî heye.
Li gor belgeyên dewra Asûrnaserpalê duduyan, welatê Lûlûyan gelek ava û xelkê wê di şaristanîyat û sen‘etê de gelek li pêş bûne. Ev pêşvebûn bi dereceyek wisan bûye ku qralên asûrîyan ehle sen‘etê ji vî welatî birine Asûryayê (A. T. Olmstead). Di serdema Sumer û Akadîyan de Lûlûyan jî nivîs bi kar anîye.
Împeratorîya Kasayî ya Kurdan
Di dîrokê de ji vê împaratorîyê re Kusî jî dihat gotin. Ew, hêza herî bi hêz bû ji bo welatên ku di demên kevnar de li Rojhilata Nêzîk ava bûne. Ev kevneşopî bû ku navê hukumdar û li gorî wî bi nav bikin. Bi rastî, di Şahnameyê de îşaretên Mîrektîya Kusî-Kasayî hene. Ew, kurdan wek miletê Cemşîd dihesibîne. Ev dewleta ku piştî hilweşîna Împaratorîya Gûtî ji alîyê gelê Gutî ve hatîye avakirin. Berîya zayînê di navbera salên 1896 û 1176an de çalakîya xwe ya sîyasî domand. Împaratorîya Kassîtan a Kurdan bi welatê Hîtîtan re hevdem bû.
Sazîyên îdarî, huqûqî, civakî û çandî yên Împaratorîya Kasayî ya Kurd wê demê di asta herî pêşketî de bûn. Ne tesadufî ye. Ji ber ku Kassîtan di sala 1530 berî zayînê de Babîl bi temamî dagir kiribûn.
Dagirkirina Babîlê ji alîyê Kurdan ve ne tesaduf e ku dezgehên îdarî, hiqûqî, civakî û çandî yên Împeratorîya Kasayî ya Kurd wê demê di asta herî pêşketî de bûn. Ji ber ku Kasayîyan di sala 1530 berî zayînê de Babîl bi temamî dagir kirin. Beşdarîyên Kurdan ji bo Şaristanîyê: Mirovatîyê di dema Kurdên Gûtî û Hûrî de hespan weke amûra kişandinê bi kar anîye û di dema Kurdên Kassî de jî yekem car ew weke siwarbûnê bi kar anîne. (Ji bo çavkanîyên dîyar dikin ku gelê Kurd-Kasayî di dîrokê de ji bo cara yekem hesp wekî wesayêteka siwar bi kar anîne, Les guides Bleua, Turqui 1965, Paris, r.677 û Külgurens Kilder, E. D. Philips, Oslo-1961 r.322) .
Adobe yekem car di çêkirina xanîyan de li welatê Kurd-Kasayîyan bi berfirehî xuya bû bi tevlihevkirina kayê û zuwakirina wê li ber tavê. Herêmên Kerkûk û Mûsilê, ku demekê di bin serwerîya welatê kurdên Kasayî û dewleta kurdî ya mîtanî de bûn, Yek ji taybetmendîyên giring ên dewleta Kurdî-Kasayî ew e ku di warê mîmarîyê de hunermendên mezin hene. Tê zanîn ku bi taybetî di serdema Kurdên Med de û piştî wê, mîmarên Kurd di karên mezin ên Faris, Yewnan û Romayîyan de ku li Anatolyayê hatine çêkirin de roleka pêşeng lîstine û kevneşopîyên avahîsazîyê yên ku bi sedsalan di dema desthilatdarîyê de hebûn bi cih anîne ji van împaratorîyan. Di serdema piştî sala 612 berî zayînê de dewleta Asûrî ji alîyê gelê Kurd ve hate rûxandin û piştî wê dîrokê ev welat nema dikarî bibe xwedî hebûna sîyasî. Hebûna sîyasî ya kurdan ji Asûrîyan dirêjtir dom kir û bi îşxala qralê farisan Kûros di sala 534 berî zayînê de li Anatolyayê bi dawî bû. Lê piştî vê dagirkerîyê gelê kurd li herêmên ku lê dijîn xweserîya xwe parastin.
Ew belgeyên nîşan didin ku Kasayî bi eslê xwe kurd in, Midûrê Giştî yê Berê yê Entîketên Îranê Anderk wiha dibêje: “Xwedanê tiştên ku li Loristanê hatin dîtin di dîrokê de bi navê Kasayîyan dihatin naskirin ku çîyager in û çûne. Herêma çîyayî ya Xazerê ku nayê zanîn kengê lê jîyane, bi qasî 4 hezar sal dîroka wê heye. Vê eşîrê Babîl zeft kir û nêzîkî 700 salan li wê dere bû serdest. Pişt re vegerîyan çîyayên xwe. Hesp perwerde dikirin û difirotin Suryanîyan. Wan bi tama xwe ya bê hempa tiştên tûncê yên hêja, aletên şer, zincîra hespan û zinên hespan, zêçirvanî, kulm û tenûrên axê, û karên hunerî yên hêja çêkirine. “Ev berhemên ku em îro dibînin dîyarîyên ji dewlemendî û şaristanîya wan mane.” Ji dîroknasên Osmanî Ahmet Refîk Bey di belavoka xwe ya dîrokî de dibêje ku Kasayî bav û kalên kurdên îroyîn in. Dîsa ji pirtûka bi navê Îranname û Îranî di serdema Aşkanîyan de II. di berhemê de em rastî vê dîwanê tên: “Bê guman ev gelê ku di dîrokê de bi navê Kassu an jî Kassit tê zanîn, ku berîya zayînê li dor 1800an li Babîlê dewletek damezirandîye, tê fêmkirin ku bi felsefe û hiqûqê re mijûl bûye, bav û kalên gelê Kurd in. Kurdên îroyîn.” (Binêre: Eslê Kurdan, General Îhsan Nûrî, r.40.)
Dewleta Kurdan a Hurîyan
Hûrî, berîya zayînê di hezarsala 2em de jîyane û bi taybetîyên xwe yên ziman û olî bandor li dewletên cîran kirîye û hêmana wê ya damezrîner Hûrî ye. Hûrîyan di dîrok û çanda Rojhilata Nêzîk a Kevnar de rolek giring lîstine, ji Berîya zayînê di dawîya hezarsala 3em de ji Kafkasya û Rojhilatê Anadoluyê ber bi başûr ve belav bûne. Berî zayînê vê eşîrê ku di hezarsala 2em a berî zayînê li başûrê Rojhilata Anatolîya û Sûrîyeyê hebûneka sîyasî û çandî ya giring temsîl dikir, li Rojhilata Nêzîk şaristanîyên bêhempa afirandin. Hûrî yekem car hatine B.Z di dawîya hezarsala 3em de li derdora Mêrdînê hatîye dîtin. Urki? Belgeya der barê avakirina perestgeheka li bajêr, nivîsa ku bi tîpên kuncî yên arkaîk li ser lewheyek kevir hatîye xêzkirin, dîroka wê vedigere sala 2300an berî zayînê. Hûrî berîya b.z wan di nîvê pêşîn ê hezarsala 2em de mîrekîyên piçûk ên demkurt ava kirin. Paşê b.z dewleta Hûrî-Mîtannî, ku di navbera salên 1500 û 1250an de ji alîyê Hûrîyan ve hatîye damezrandin, piştî Misirê bû duyemîn hêza herî mezin li Rojhilata Nêzîk.
Hûrî yek ji eşîrên giring ên Rojhilata Nêzîk a kevnar in. Her çi qas di nivîsên Sumerî, Akadî, Misrî, Hîtît û Ugarî de û di Tewratê de (Ḥōrî) de wek navekê eşîrê hatine binavkirin jî, agahîyên me yên der barê Hûrîyan de kêm in. Hûrî hatine Mezopotamya û welatên derdorê b.z hezarsala IIIem tê texmînkirin ku ew ji nîvê duyemîn ê hezarsalê ji bakur û bakurê rojhilat hatine. Navên kesê yekem û erdnîgarîya Hûrî di Serdema Akadî de têne dîtin. Daneyên berdest nîşan didin ku hêmanên etnîkî yên Hûrî di dema Naramsîn Akadî de li bakurê Mezopotamyayê hebûne. Di belgeyekê de tê gotin ku Naramsin li Azuhinumê li ser Erdê Subir (Subartu) bi ser ketîye û girtîye. Subartu, b.z li gor jêderên hezarsala sêyem, ew navçeyek fireh e ku ji Feratê heta herêma Kerkûkê li bintara Zagrosê dirêj dibe. Tê fêmkirin ku di dawîya hezarsala sêyem de Hûrî li bakurê Mezopotamya û herêma Cezîrê ya Sûrîyeyê di nav mîrektîyên biçûk de hatine birêkxistinkirin. Di kolandinên ku li wargehên wek Tell Mozan (Urkiş) û Tell Brak (Nagar) hatine kirin de der barê Hûrîyan de daneyên nivîsandî hatine dayîn. Navên qralê Ûrkîyan Tupkiş û şahbanûya Uqnîtûm di mohra ku di vekolînên Tell Mozan ên li herêma Xabûrê de hatin dîtin de hatin xwendin, ku Buccellati, G. û Marilyn Kelly-Buccellati bi bajarê Urkîşê yê Hûrîyan re wekhev kirin. Padîşah xwe bi sernavê Hûrî endan (şah, xwedê) dide nasîn. Di vê rewşê de, Tupkish divê qralê Hûrî yê herî kevnar be.
Hûrî an jî Dewleta Hûrî, ji hezarsala hezarsala IIIem, ku di çavkanîyên Sumerî, Akad, Hîtît, Ugarîtîk û Misrê de, li herêmên Mezopotamya û Dîjleya Jorîn serwer bûne, ji ber zimanê wan bi eslê xwe Asyayî hatine qebûlkirin. Peyivî (Hurrican) û heta sedsala 7an berî zayînê hebûna xwe berdewam dike (Vikipedi, özgür ansiklopedi, islam ansiklopedisi).
Dewleta Kurdan a Mitanîyan
Dewleta Kurdan a Mîtannîyan, ku ji bo xelkê herêmê û asûrîyan bi navê Hanigalbat û ji bo Misrîyan jî bi navê Naharîn û Metanî tê naskirin. Demekê ji bakurê Kurdistana ya îroyîn heta Rojavayê û Kurdistana Bakûr bû û di nav neteweyên herî mezin ên serdema xwe de bû, her çend îro bi giranî hatîye jibîrkirin jî.
Li ser gel bi xwe hindik tomar hene, lê nameyên di navbera qralên Mîtanî û Qralên Asûr û Misrê de (Nameyên Amarna), pirtûka herî kevn a perwerdeya hespan a cîhanê û peymanek di navbera Mîtanî û Hîtîtan de, vedigere berî zayînê. Ew delîlên neteweyek dewlemend dide ku di navbera 1500 û 1240 de geş bûye. Berî zayînê Di sala 1350 de, Mîtanî ew qas bi hêz bû ku bi Misir, qralên Hattî, Babîl û Asûr re tev li komên hêzên mezin bû.
Lêbelê berî zayînê di destpêka sedsala 14an de, êrîşên Asûrîyan qralîya Mîtannîyan qels kir ku qralê Asûrî Ashur-Uballit I (1365-1330 BZ) herêmek giring bi xwe ve girêda. Nakokîyên li ser cihgirtinê di nav qralê Mîtanîyan de dijwarîyên qraletîyê zêde kirin û vê nebûna yekîtîyê Mîtanî kir nêçîra hêsan ji bo Hîtîtîyan di bin padîşahê wan Suppiluliuma I (1344–1322 b.z), ku beşek mezin ji nifûsê derxistin û Hîtît li şûna wan danî.
Qralê Asûrî Adad Nirari I (1307-1275 b.z) herêm dagir kirin û dîsa komên xelkên penaber kirin û li şûna wan bindestên Asûrî danî. Kurê wî û cîgirê wî Shalmaneser I, fetha Mîtanî 1250 b.z û kurê wî Tukulti-Ninurta I (1244-1208 BZ) di Şerê Nihrîya de Hîtît têk bir. 1245 b.z, jiholêrakirina wan wek hêzek li herêmê û ji holê rakirina Dewleta Kurdan a Mîtannî ya ku niha pir kêm bûye, ku paşê bû beşek ji Împeratorîya Asûrî.
Qralîyeta Mîtanî b.z di navbera 1475 û b.z di navbera salên 1275-1275an de li herêma bakurê Ferat-Dîjleyê desthilatdarî kirîye. Mirovên destpêkê yên herêmê bi curbicur wekî koçberên Hindo-Îranî an Hindo-Arî hatine binavkirin. Lê etnîsîteya wan ji hozên Gutî û Hurîyan tê. Zanayan hewil dane ku wan bi komek an yekî din re li ser bingeha navên xwedayên ku di peymanek bi Hîtîtan re hatine gazî kirin, bidin nasîn, lê hem Hindo-Aryen û hem jî Hindo-Îranî (yekcar beşek ji heman koma koçberên ji Asyaya Navîn bûn) Indra jî di nav de ne, Mithra û yên din, di nav yên din de, wan ji xwedayên mîna Varuna re rêz girtine.
Çîna serdest wekî şerkerên ku bi navê Maryannu têne zanîn in, dema ku ji hêla Misrîyan ve wekî “Naharin” û “Metanî” tê wergerandin, navê mîtannî dane qraletîyê. Asûrîyan qraletîya bi navê Hanigalbat (Hanigalbat wekî Hani-Rabbat jî tê zanîn) dizanîn û Hîtîtan jî ji gelê xwe re digotin Hûrî, ji welatê xwe re digotin Hurrian (an Hurrian) û hem jî welatê Hûrîyan û ji ber vê yekê piranîya zanyarên îroyîn li hev dikin ku ew bûn. Wan zimanê gelê herêmê, ku wê demê Hûrî bû, zimanekî ne hind-îranî bi kar anîn. Zanyar Gwendolyn Leick dinivîse:
“Rejeya Mîtanî bi giranî Hûrî bû, lê elîta serdest şervanên Hind-Ewropî bûn ku ji xwe re digotin Marîannu û xwedayên bi navên Vedîkî yên wekî Indar, Uruwana û Devayên kolektîf diperizin. Van elîtan dê bi herêmî re bizewicin, wekî ku navên zarokên wan dîyar dike.” (120)
Paytexta Mîtanî Waşukanî bû, ku li ser ava çemê Xabûr, şaxekî Feratê ye. Navê “Waşukanî” peyveka kurdî ye wek başanî, baş bi wateya “baş” û kanî bi wateya “baş” an “çavkanî” ye û bi vî awayî tê wergerandin “çavkanîya qencîyê” û hem jî “çavkanîya dewlemendîyê”. Hin lêkolîner îdîa dikin ku bajarê kevnar ê Sîkan li cihê Waşukanî hatîye avakirin û dibe ku bermahîyên wê li binê girê Tell el Fakharîya li nêzî Gozanê li Sûrîyê bimîne.
Dewleta Kurdan a Xalidîyan (Ûrartû)
Xaldîyên ku di çavkanîyên nivîskî yên Asûrî de wekî ‘Xaldî’ “Uruatri” têne binavkirin û di sala 1273an berî zayînê de derketine ser dika dîrokê, ji Çemê Feratê li rojava heta Azerbeycana Îranî ya li rojhilat, ji Gola Gokçe û Aras, li erdnîgarîyeke berfireh serdest bûn. li bakur gelîyê Toros û li başûr gola Urmîyê bû yek ji mezintirîn dewletên Rojhilata Nêzîk. Navçeya bingehîn a qralîyetê Kela Wanê ya îroyîn û derdora wê ye, ji ber vê yekê ji Mîrektîya Ûrartûyan re carinan “Mîrektîya Wanê” jî tê gotin. Vana ku dişibihe keleheka xwezayî, ji bo avabûn û geşepêdana paytextek mezin hemû şert û merc hebûn. Lê bajarên din ên herêma Rojhilatê Anadoluyê ne xwedî giringîyeke wisa mezin a sîyasî û dîrokî bûn. Şûnwarên Xaldîyan (Ûrartûyan) bi giştî li Rojhilatê Anatolîya, Gurcistan, Ermenistan, Nexçîvan, Îran û Îraqê belav bûne.
Asûrya piştî ku dewletên Hîtît û Mîtannî di sedsala 13an de ji ser dika dîrokê winda bûn, xwest ku hevsengîya sîyasî ya guherî ber bi berjewendîya xwe vegerîne, bi taybetî bi desteserkirina bazirganîya Rojhilata Derya Spî û dewlemendîyên madenê yên li Rojhilat, xwest bibe hêzeka super. Lê her çendî ku koçên berdewam ên Aramî Asûrî ji vê armancê nehiştin, lê hişt ku Ûrartuyê ku di konfederasyonan de dijîyan, ji ber ku Asûrî bi koçên Aramî re mijûl dibe, li hember Asûrî bihêztir bibe. Di encama zexta Asûrîyan de mîrektîyên Ûrûatrî û Naîrî yên ku heta wê demê nekarîbûn yekîtîya sîyasî pêk bînin, hatin cem hev û Tûşpa, li derdora Gola Wanê, kirin paytexta serdema Sardûrî Imin bû sedema avakirina qralitîya Xaldîyan ( Tarih İncelemeleri Dergisi, cilt, XXVII, hejmar: 2 Kanûn 2012,459-482 ).
B.z di 743an de, qraletîya Asûrî IIIem li dora Semsûr-Serêgolan têkçûna li hember Tiglath-Pileser dawî li vê bilindbûna bilez anî. Ev, b.z di sala 714an de pêşî Cimerîyên koçerên Kirimê û paşê jî Asûrî IIem li hemberî Sargon têkçûn. Dewleta Ûrartû neçar ma ku dev ji sîyaseta xwe ya berfirehbûnê berde û xwe bikişîne nav qalikê xwe. B.z di sala 675an de hat ser text û bi qasî 25 salan li ser desthilatdarîyê ma. Kurê Argiştî IIem her çend di Serdema Rusan de hewildaneka nû ya pêşveçûnê hatibe kirin jî, tevî hemû hewildanan jî, padîşahîya Ûrartûyan b.z di sala 585an de ji merhaleya dîrokê wenda bû.
Împaratorîya Kurdan a Medan
Dewleta kurdan a di dîrokê de ya bi navûdeng împaratorîya Medan e. Dibe ku qewmê Medan di sedsala 10an an 9an hatibin welatê Medan. Navê medan cara ewilî di sedsala 9an de di nivîstekên asûran de derbas dibe. Leşkerên asûrî, di dîroka 835 b.z de li sinorên xwe rastî eşiretên Medan hatine. Eşiretên Medan pir mêvanperwer bûn ji ber vê yeke qralê asûran salmaneserê duduyan li ser Medan bac ferz nekir û fermandarekeî asûrî danî wê derê. Qet rêjeya asûrîyan di nav Medan de tunebûye û wan êriş nebirîye ser wan.
Prof. Says wiha dibêje; “Mada, eşîretên kurd bûn û li rojhilatê Asûryayê bi cih bûbûn. Welatê wan heta başûrê Behra Hezerê diçû. Beşa wan a zêde di warê ziman de Hindo-Ewrûpî û di cîheta regez de jî Arî bûn.” Hinek pispor û rojhilatnas dibêjin, zimanê qewmê Medî, kurdîya îro ye, an ji kurdîya îro li ser esasê zimanê medî ye. (Dîroka Kurd û Kurdistanê M. Emin Beg, r.65).
Adad-Nîrarîyê sisîyan jî (812 – 783yê berîya zayînî), çar – pênc caran bi eşiretên medî re şer kirine. Lê dema Tiglathpleserê çaran de (745- 727ê berîya zayînî) ku alikarî dabû pismam û cîranên xwe Xaldîyan, vî qralî leşker birin ser wan. Di dema Asarhanden de (681-669ê B.Z.) bi hevkarên xwe re (Manî, Şîş, Kaskaşişî û eşiretên Kurdistanê) xwestin derbeka baş li asûran bidin. Lê qralê asûrî bi rêya sîyasetê hevkarîya wan xirab kir û qewmê şîş ji nav hevkarîyê derxist, kir hevalbendê xwe.
Qralê Medan Firaortes li derfetê gerîya ku derbekê li asûrîyan bide. Berîya zayinê di 634ê de êrîş birin ser asûrîyan û bi ser neketin. Kurê firaotes Kîyaksar gava derbas bû ser textê qralîyetê, daxwazên qewmê xwe bi cih anîn û dawî li zil û zordarîya asûrîyan anî. Qewmê me xwe rizgar kir. Dewleta Medan di sala 701ê de hate damezirandin. Li gorî dîrokzanê Grek Heredot qralê medan ê yekem Dîyakos e. Dîyakos eşîretên kurdan kirin yek û dewletek federasyon ava kir. Paştextê wê kir eqabat. Eqabat li derdorên Hemedana îro ye. Lê sinorê dewleta medan serdema qralîya Kîyaksar fireh bûn. Sinorên wê ji Baxteryanê heta Qizilirmakê û Behra Hezerê heta Xelîca Faris çû. Di dema Asîtax û tarîxa 5503yê berîya zayînî de; ji alîyê Sîrûsê (Keyxwusrevê Mezin) Axamenî ve ji holê hatin rakirin. (Dîroka Kurd û Kurdistanê, Mihemed Emin Zekî Beg, r.60).