9ê Sibatê Roja Cîhanî ye Devjêberdana Çixareyê ye. 9ê Sibatê, ji alîyê Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) ve di çarçoveya avakirina hişmendîya li hember zirarên çixareyê û têkoşîna li dijî kêşana çixareyê de weke Roja Cîhanî ya Devjêberdana Çixareyê hatiye ragehandin di sala 1987an de û ji wê rojê ve tê pîrozkirin.
Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê tekez dike ku çixare û jêderkên wê pirsgirêkek tenduristiya gelemperî ye ku dikare pêşî lê were girtin ku tenduristiya mirovan tehdîd dike. Çixare pêbendîyek cidî ye ku dibe sedema encamên nerênî yên cihêreng ên laşî, civakî û aborî, û her weha dibe faktora sereke di pêşkeftina penceşêra pişikê û penceşêrên din, nexweşiyên dil û gelek nexweşiyên nefesê, nemaze COPD (nexweşiya pişikê ya kronîk a astengdar) de heye. Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) ragihand ku jîyê çixarekêşên ku di 30 saliya xwe de dev ji çixareyê berdidin, li gorî yê çixarekêşan bi qasî 10 salan zêde bûye û herikîna xwîna van kesan di nav 2-12 hefteyan de rast dibe.
Rêjeyên Vexwarina Çixareyê li Seranserê Dinyayê Çawa ye?
Li gorî Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê, zêdetirî ji 40 mîlyonan zêdetir ciwan, hilberên tûtinê bikar tînin. Di daxuyaniyê de hat diyarkirin ku her sal zêdetirî 7 milyon kes dimirin ji ber nexweşiyên ku rasterast bi bikaranîna tûtinê ve girêdayî ne û 1,2 milyon kes jî ji ber cixareya pasîf dimirin ku dikevin ber dûmana cixareyê, tevî ku berhemên tûtinê bikar nayînin. Pispor balê dikêşin ser girîngiya perwerde û hişyariyê û diyar dikin ku ji 10 kesan çixarekêş 9 kesê wan beriya 18 saliyê dest bi çixareyê kirine. Pisporên WHO’yê hişyarî didin ku zêdetirî 40 mîlyon ciwanên di navbera 13-15 salî de dest bi bikaranîna hilberên tûtinê kirine. Her sal çalakiyên hişyariyê têne lidarxistin da ku hişyariya li ser xetereyên tenduristiyê yên hilberên tûtinê zêde bikin û ji bo teşwîqkirina devjêberdana çixare.
Cixarekêşana pasîf ku di nav “Zêdetirî 100 sedemên ji bo devjêberdana berhemên tûtinê” yên WHO’yê digire û wekî duyemîn sedema herî giring a nexweşiyên ku ji ber hilberên tûtinê çêdibin tê hesibandin, ne dibe sedema mirinê, lê dibe sedema gelek pirsgirêkên tenduristiyê, bi taybetî nexweşiyên nefes û dilî.
Mirov Çawa Dibin Pêbendê Çixareyê?
Dema nîkotîn bi rêbazên wekî çixare, çixareya elektronîk û nargileyê ji derve tê girtin, di destpêkê de hesteke keyf, sistbûn û rihetiyê dide. Heskirina kêfê û bandora nîkotînê ya zêdekirina konsantreyê dibe sedem ku mirov dîsa bixwaze çixarê bikişîne. Piştî demekê, tolerans pêş dikeve û kêmbûna asta nîkotînê di xwînê de xwestekek xurt a kişandina çixareyê çêdike da ku wê nerehetiya derketî meydanê ji holê rake.
Pêşî kêfxweşî, paşê nerehetî çêdibe. Potansiyela pêbendiyê ya nîkotînê, ji pêbendîbûna madeyên din mezintir e. Piştî demekê, mirov ji keyfa vexwarina çixareyê zêdetir; ji bo ku nekevin nîşanên vekişîna nîkotînê yên wekî bêhnfirehî, hêrsbûn, serêşî û xwesteka vexwarina ji nişka ve, çixareyê vedixwin. Girîngiya nîkotînê di berdewamiya bikaranîna cixarê de faktora herî giring e. Destpêkirin hêsan e, dev jê berdan zehmet d: Nîşeyên vekişînê ku di heyama devjêberdana çixareyê de têne hîs kirin, divê bêne derman kirin. Di vê serdemê de, nîşanên vekişîna nîkotînê di mirovên bi fîzyolojîkî girêdayî de rolek giring di vegerandina wan a çixareyê de dilîze.
Vexwarina Çixarekêş Nexweşiyeke Kronîk e
Her çend ji sedî 70yê çixarekêşan dixwazin dev ji cixarekêşanê berdin û ji sedî 30 heta 40î jî hewil didin ku ‘bi serê xwe’ dev ji cixarekêşanê berdin jî, bi tenê ji sedî 5ê kêmtir ji bo demên dirêj dikarin dev jê berdin. Bikaranîna titûnê wekî nexweşiyek kronîk a dermankirî tê hesibandin ku bi hewildanên neserkeftî yên qutbûnê re, ango paşveçûn, tê hesibandin. Mîna hemî nexweşiyên kronîk ên din, serkeftina dermankirina vê nexweşiyê bi piştgiriya profesyonel û rêbazên dermankolojîkî pir zêde dibe. Ji bo tedawiyek serkeftî, giringiyek mezin e ku li gel dermankirinê, piştgirîya psîkolojîkî bê dayîn.
Piştî Devjêberdana Çixareyê Mirov Çawa Vedije
Dema mirov dev ji çixareyê û bikaranîna titûnê berdide;
- Piştî 20 deqeyan, tansiyona xwînê û rehjen vedigerin rewşa berê ya normal.
- Piştî 8 saetan asta oksîjenê di xwînê de vedigere asta normal û metirsiya krîza dilî dest bi kêmbûnê dike.
- Piştî 24 saetan, laş ji karbonmonoksîtê paqij dibe.
- Piştî 48 saetan asta nîkotînê di xwînê de kêm dibe û bandora hestên tahm û bêhnê zêde dibe.
- Piştî 72 saetan, hilm hêsantir dibe her ku rêyên hilmê rehet dibin, rêyên hilmê dest bi kar dikin û rêyên hilmê hewil didin ku xwe paqij bikin. Asta enerjiyê zêde dibe.
- Piştî 2-12 hefteyan gerîn di tevahiya laşî de baştir dibe, metirsiya enfeksiyonên hilmê kêm dibe, westandin û bêhnatengiya di meşê de kêm dibe.
- Piştî 3-9 mehan kêşeyên hilmê yên wekî kuxik, bêhna kurt û xitimandinê baştir dibin û fonksiyonên pişikê ji sedî 5 heta 10ê zêde dibin.
- Piştî 12 mehan rîska nexweşiya koronerê hema bêje nîvnîve kêm dibe.
- Piştî 12-36 mehan rîska penceşêra mîzê ji sedî 50 kêm dibe.
- Piştî 5 salan metirsiya krîza dilî û penceşêra mîde û devî ji sedî 50 kêm dibe.
- Piştî 10-15 salan metirsiya krîza dilî dadikeve asta kesên ku qet çixare nekişandine û li gorî kesên çixarekêş ji sedî 50 rîska penceşêra pişikê kêm dibe.
Zirarên Çixareyê li Ser Xwezayê
Mijareke din a giring jî zirara jîngehê ya ji ber berhemên tûtinê ye. Çixare bi tenê zirarê nade mirovan; her wesa dide xwezayê jî. Her li dû vê yekê binkê çixareyan, li çaraliyê cîhanê çopa herî zêde tên avêtin e û li beravên deryayê û beravên avê herî zêde tên binkê çixareyan tê komkirin. Gelek madeyên kîmyewî yên metirsîdar ên ku di binkê çixare û bermahiyên çixareya elektronîkî de diherikin nav av û axê û zirarê didin xwezayê.
Her li ser vê yekê pîşesaziya tûtinê ji bo hilberîna çixareyan salane 600 mîlyon daran dibire û dibe sedema belavbûna gaza serayê ku her sal bi qasî 84 megaton karbondîoksît e. Pîşesaziya titûnê dibe sedem ku çavkaniyên jixwe kêm in ên cîhanê zêdetir tune bibin, guheztina avhewayê û zirarê dide ekosîstemê. Ji aliyek din ve, binkê çixareyên netemirandî dibin sedemek giring a gelek şewat û mirina pê re, nemaze şewatên daristanan. Her wiha bi milyonan ton bermayiyên pakêtên tûtinê ku piraniya wan plastîk in, zirarê dide jîngeh û ekosîstemê.